Wat is de dao 道 van de geneeskunde: haar kennis van ziekte en het lichaam; het vermogen van artsen om klinisch oordeel te vellen; zijn voorraad effectieve behandelingen? Hoe internaliseer je die dao: door inzicht te krijgen in qi-transformatie of door patronen te leren matchen met formules? En tot slot, wat draagt de dao van de geneeskunde bij aan ons begrip van de wereld als geheel en ons vermogen om er moreel in te handelen? Deze vragen werden een hot topic onder artsen in China en Japan in de loop van de 17e en 18e eeuw en de gegeven antwoorden blijven het gebied van de Oost-Aziatische geneeskunde vormen tot op de dag van vandaag. Maar zoals ik in dit essay zal betogen, moeten we misschien verder kijken dan de geneeskunde om werkelijk verhelderende antwoorden te vinden.
Twee visies op de dao van de geneeskunde
Dao is, net als qi, een term met een lange en complexe geschiedenis en kan daarom het beste onvertaald blijven. Een van de fundamentele betekenissen is die van een pad of manier om te begrijpen hoe de wereld is en, impliciet, hoe we erin moeten handelen. In westerse filosofische termen geeft het antwoord op een van de meest fundamentele vragen waarmee de mensheid wordt geconfronteerd, namelijk hoe een goed leven te leiden. Neoconfucianisme, bijvoorbeeld, staat in China bekend als daoxue 道學 of ‘dao learning’ omdat het zich juist op deze vraag richtte. Maar dat deden natuurlijk ook verschillende taoïsten, boeddhisten en kosmologen, evenals dichters, essayisten en staatslieden. De brede kennis (xue 學) en cultuur (wen 文) die deze elite voortbracht, werd beschouwd als verschillend van en superieur aan de meer concrete levensproblemen die door artsen en ingenieurs werden opgelost, op vrijwel dezelfde manier waarop natuurkundigen of filosofen in het Westen soms neerkijken de toegepaste wetenschappen. Vandaar dat geneeskunde traditioneel werd geclassificeerd als behorend tot de kunsten en ambachten (yi shu 藝術).
In China veranderde deze situatie geleidelijk tijdens het late keizerlijke tijdperk. Enerzijds raakten generalistische wetenschappers zelf geïnteresseerd in toegepaste kennis, waaronder geneeskunde. Aan de andere kant beweerden artsen dat ook hun kunst als een dao moest worden beschouwd en niet louter als een ambacht.
De meest uitgesproken voorstanders van deze opvatting waren de zogenaamde ‘literati-artsen’ (ru yi 儒醫), die over het algemeen diep verankerd waren, zowel sociaal als intellectueel, in de dominante literatorische cultuur. Om hun punt te maken drongen geletterde artsen erop aan dat het klinische oordeel (yi 意) centraal staat als het kenmerk van de goede arts (liang yi ). Een dergelijk oordeel kon alleen worden uitgeoefend door degenen die de vitale principes begrepen die aan alle kosmische processen ten grondslag liggen. Dat vereiste op zijn beurt diepgaand leren. Anders gezegd, terwijl literatoren hun begrip van dao traditioneel hadden gekanaliseerd in het beheer van de staat, de gemeenschap en het gezin, gebruikten artsen dezelfde kennis, maar concentreerden ze zich op het beheer van het menselijk leven. Li Chan 李梴, auteur van een pre-modern leerboek voor aspirant-artsen dat veel wordt gebruikt in Oost-Azië, verwoordde het als volgt:
Geneeskunde is de kunst om het menselijk leven te managen. Men moet niet lichtvaardig denken aan het studeren van medicijnen, want het vereist inhoud en eerlijkheid, een rustige en volhardende houding, en interesse in echte kennis en geheime deugdzaamheid. … Geneeskunde is ook een tak van wetenschappelijk leren. Tenzij men principes bestudeert en begrijpt, zal men een ongeschoolde filister blijven die niet in staat is door te dringen tot de transformaties die ten grondslag liggen aan alle verschijnselen.[1]
Literaire artsen hebben daarom de geneeskunde opnieuw geconfigureerd als een wetenschappelijke formatie, compleet met zijn eigen canons, wijzen en authentieke lijnen. Toch bezat niet iedereen die beweerde zo’n dokter te zijn het talent of het morele karakter dat gevraagd werd door Li Chan’s verheven visieverklaring. Hoe sterk geletterde artsen ook aandrongen op hun manier van geneeskunde beoefenen die dao belichaamde, ze konden de vermoedens van hun collega’s nooit helemaal wegnemen dat als alles gezegd en gedaan was, geneeskunde nog steeds een ambacht was of, hoogstens, een mindere dao (xiao dao 小道) . Het zou misschien in staat zijn om ziekten te behandelen, maar daardoor droeg het niet bij aan het beantwoorden van de werkelijk belangrijke vragen over hoe een goed leven te leiden.
Tegelijkertijd stuitten geletterde artsen ook op tegenwerking vanuit het domein van de geneeskunde zelf. Sommige artsen waren meer dan blij om het ambachtelijke karakter van de geneeskunde te omarmen, zelfs als ze het niet per se zo formuleerden. De meest radicale voorstander van dit standpunt was Yoshimasu Tōdō 吉益東洞 (1702-1773), een Japanse arts die zijn praktijk verwees naar de Chinese traditie en in de loop van de twintigste eeuw een inspiratiebron werd voor veel artsen in China en daarbuiten. Yoshimasu Tōdō verwierp ten stelligste elke vorm van metafysische speculatie met betrekking tot de oorzaken van ziekte, het functioneren van het lichaam of de relatie met iemands leven (ming命) als irrelevant voor de medische praktijk. Hij verwierp vijf fasen van de kosmologie en waardeerde yin/yang alleen voor zover het een handig hulpmiddel was om verschijnselen te classificeren. Hij voerde aan dat alle ziekten te wijten waren aan de ophoping van toxine (du 毒) in het lichaam en dat de enige taak van een arts bestond uit
Wat is de dao 道 van de geneeskunde: haar kennis van ziekte en het lichaam; het vermogen van artsen om klinisch oordeel te vellen; zijn voorraad effectieve behandelingen? Hoe internaliseer je die dao: door inzicht te krijgen in qi-transformatie of door patronen te leren matchen met formules? En tot slot, wat draagt de dao van de geneeskunde bij aan ons begrip van de wereld als geheel en ons vermogen om er moreel in te handelen? Deze vragen werden een hot topic onder artsen in China en Japan in de loop van de 17e en 18e eeuw en de gegeven antwoorden blijven het gebied van de Oost-Aziatische geneeskunde vormen tot op de dag van vandaag. Maar zoals ik in dit essay zal betogen, moeten we misschien verder kijken dan de geneeskunde om werkelijk verhelderende antwoorden te vinden.
Twee visies op de dao van de geneeskunde
Dao is, net als qi, een term met een lange en complexe geschiedenis en kan daarom het beste onvertaald blijven. Een van de fundamentele betekenissen is die van een pad of manier om te begrijpen hoe de wereld is en, impliciet, hoe we erin moeten handelen. In westerse filosofische termen geeft het antwoord op een van de meest fundamentele vragen waarmee de mensheid wordt geconfronteerd, namelijk hoe een goed leven te leiden. Neoconfucianisme, bijvoorbeeld, staat in China bekend als daoxue 道學 of ‘dao learning’ omdat het zich juist op deze vraag richtte. Maar dat deden natuurlijk ook verschillende taoïsten, boeddhisten en kosmologen, evenals dichters, essayisten en staatslieden. De brede kennis (xue 學) en cultuur (wen 文) die deze elite voortbracht, werd beschouwd als verschillend van en superieur aan de meer concrete levensproblemen die door artsen en ingenieurs werden opgelost, op vrijwel dezelfde manier waarop natuurkundigen of filosofen in het Westen soms neerkijken de toegepaste wetenschappen. Vandaar dat geneeskunde traditioneel werd geclassificeerd als behorend tot de kunsten en ambachten (yi shu 藝術).
In China veranderde deze situatie geleidelijk tijdens het late keizerlijke tijdperk. Enerzijds raakten generalistische wetenschappers zelf geïnteresseerd in toegepaste kennis, waaronder geneeskunde. Aan de andere kant beweerden artsen dat ook hun kunst als een dao moest worden beschouwd en niet louter als een ambacht.
De meest uitgesproken voorstanders van deze opvatting waren de zogenaamde ‘literati-artsen’ (ru yi 儒醫), die over het algemeen diep verankerd waren, zowel sociaal als intellectueel, in de dominante literatorische cultuur. Om hun punt te maken drongen geletterde artsen erop aan dat het klinische oordeel (yi 意) centraal staat als het kenmerk van de goede arts (liang yi ). Een dergelijk oordeel kon alleen worden uitgeoefend door degenen die de vitale principes begrepen die aan alle kosmische processen ten grondslag liggen. Dat vereiste op zijn beurt diepgaand leren. Anders gezegd, terwijl literatoren hun begrip van dao traditioneel hadden gekanaliseerd in het beheer van de staat, de gemeenschap en het gezin, gebruikten artsen dezelfde kennis, maar concentreerden ze zich op het beheer van het menselijk leven. Li Chan 李梴, auteur van een pre-modern leerboek voor aspirant-artsen dat veel wordt gebruikt in Oost-Azië, verwoordde het als volgt:
Geneeskunde is de kunst om het menselijk leven te managen. Men moet niet lichtvaardig denken aan het studeren van medicijnen, want het vereist inhoud en eerlijkheid, een rustige en volhardende houding, en interesse in echte kennis en geheime deugdzaamheid. … Geneeskunde is ook een tak van wetenschappelijk leren. Tenzij men principes bestudeert en begrijpt, zal men een ongeschoolde filister blijven die niet in staat is door te dringen tot de transformaties die ten grondslag liggen aan alle verschijnselen.[1]
Literaire artsen hebben daarom de geneeskunde opnieuw geconfigureerd als een wetenschappelijke formatie, compleet met zijn eigen canons, wijzen en authentieke lijnen. Toch bezat niet iedereen die beweerde zo’n dokter te zijn het talent of het morele karakter dat gevraagd werd door Li Chan’s verheven visieverklaring. Hoe sterk geletterde artsen ook aandrongen op hun manier van geneeskunde beoefenen die dao belichaamde, ze konden de vermoedens van hun collega’s nooit helemaal wegnemen dat als alles gezegd en gedaan was, geneeskunde nog steeds een ambacht was of, hoogstens, een mindere dao (xiao dao 小道) . Het zou misschien in staat zijn om ziekten te behandelen, maar daardoor droeg het niet bij aan het beantwoorden van de werkelijk belangrijke vragen over hoe een goed leven te leiden.
Tegelijkertijd stuitten geletterde artsen ook op tegenwerking vanuit het domein van de geneeskunde zelf. Sommige artsen waren meer dan blij om het ambachtelijke karakter van de geneeskunde te omarmen, zelfs als ze het niet per se zo formuleerden. De meest radicale voorstander van dit standpunt was Yoshimasu Tōdō 吉益東洞 (1702-1773), een Japanse arts die zijn praktijk verwees naar de Chinese traditie en in de loop van de twintigste eeuw een inspiratiebron werd voor veel artsen in China en daarbuiten. Yoshimasu Tōdō verwierp ten stelligste elke vorm van metafysische speculatie met betrekking tot de oorzaken van ziekte, het functioneren van het lichaam of de relatie met iemands leven (ming命) als irrelevant voor de medische praktijk. Hij verwierp vijf fasen van de kosmologie en waardeerde yin/yang alleen voor zover het een handig hulpmiddel was om verschijnselen te classificeren. Hij voerde aan dat alle ziekten te wijten waren aan de ophoping van toxine (du 毒) in het lichaam en dat de enige taak van een arts bestond uit
